«(آن كساني دعوت خدا و رسول را بعد از آنكه زخم و جراحت ديده بودند؛ اجابت كردند؛ براي محسنان و متّقيان از آنها مزدي بزرگ است) آن كساني كه مردم به ايشان گفتند: مردم براي نبرد و كارزار با شما اتفّاق كرده و مجهّز شده‌اند؛ و بنابر اين از آنها بترسيد! اين ارعاب و ترسانيدن موجب زيادي ايمانشان شده؛ و گفتند: خداوند ما را كافي است؛ و او وكيل و عهده دار خوبي است».

و همچنين صحيح نيست كه بگوئيم: پيغمبر می‌ترسيد او را بكشند و بالنّتيجه اثر دعوت به خدا باطل می‌ شد؛ و نتيجۀ نبوّت عقيم می‌ماند؛ فعليهذا اين مأموريّت به ما انزل را به تعويق می‌ انداخت؛ تا اين مفسده بر آن مترتّب نشود؛ زيرا كه خداوند تعالي به او خطاب دارد: لَيْسَ لَكَ مِنَ الأمرِ شَي ءٌ. [167]

«أي پيغمبر تو در اين مطلب، اختياري نداري (فقط مأموريت داري! كار خود را بكن!)». زيرا خداوند تعالي عاجز و ناتوان نبود كه در صورت كشته شدن پيغمبرش (ص) با بعضي از وسائل ديگر؛ و با سببي از اسباب غير از وجود رسولش، دعوت به توحيد و اسلام را زنده كند.

آري فقط معناي صحيحي كه براي خوف رسول خدا از وَاللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ می‌توان استنباط كرد، انست كه: پيامبر در امر تبليغش می‌ترسيد كه او را متهم به اتهامي كنند كه با آن تهمت، اثر دعوت بكلّي خراب و فاسد می‌شد؛ و ديگر در اثر مساعي جميلۀ او قابل جبران نبود.

در اعمال اين نحوه مأذون بوده است؛ بدون اينكه مرجع خوف به نفس شريفش بوده باشد.

نزول‌ آية‌ تبليغ‌ در اوائل‌ بعثت‌ نبوده‌ است‌

و از اينجا معلوم می‌شود كه همچنانكه بعضي از مفسّران گفته‌اند: كه آيۀ تبليغ در ابتداي بعثت نازل شده است؛ درست نيست زيرا نزول در بدو بعثت وقتي جائز بود كه معناي وَاللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ اين بوده باشد كه پيامبر از جهت خوف از مردم كه مبادا او را بكشند، در انجاز تبليغ و دعوت مردم مماطله می‌كرد. زيرا اگر او را در آنوقت می‌ كشتند. لواي دعوت بكلّي می‌خوابيد. اين احتمال دربارۀ رسول اكرم نمي رود، پس آيه در ابتداي بعثت فرود نيامده است.

و علاوه بر اين، اگر آيه در ابتداي بعثت نازل شده بود بايد مراد از مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ مِنْ رَبّكَ اصل دين و يا مجموعۀ احكام و مسائل دين بوده باشد؛ و ديگر مسئلۀ خاصّ مهمّي نبود تا عدم تبليغ آن مساوق با عدم تبليغ اصل رسالت باشد. و بنابر اين فرض، معناي وَ إنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ به اين بازگشت می‌نمود كه: اي پيغمبر! دين را تبليغ كن، و اگر دين را تبليغ نكني؛ دين را تبليغ نكرده اي! و اين كلام غلط است.

فخر رازي براي رفع اين اشكال گفته است در اينصورت، آيه از قبيل شعر ابوالنجم است كه گويد:

أنَا أبُوالنَّجم وَ شِعْري شِعْرِي «من ابوالنّجم هستم؛ و شعر من شعر من است».

يعني اگر تو رسالت پروردگارت را تبليغ نكني؛ شناعت قصور در تبيلغ، و اهمال در مسارعت در اطاعت امر خدا كه به تو فرو فرستاده است؛ تو را خواهد گرفت؛ همچنانكه معناي شعر ابوالنّجم اينست كهك من ابوالنّجم هستم؛ و شعر من اينكه كه می‌سرايم؛ همان شعر معروف و مشهور به بلاغت و براعت است. [168]

اينست كه:

شعر من، همان شعر من است. يعني كسي نپندارد كه قريحۀ شري من خراب شده؛ و ار كار افتاده و كند شده است، و يا اينكه حوادث روزگار مرا خسته كرده؛ و از شعر گفتن همانند شعر سابق انداخته است؛ بلكه شعر من در امروز از جهت فصاحت و بلاغت، همان گونه شعري است كه ديروز می‌سروده ام.

ولي اينگونه توجيه دربارۀ آيۀ تبليغ درست نيست؛ چون بنابر فرض نزول آيۀ در اول بعثت، رسالت رسول الله كه اصل دين و يا مجموعۀ دين است؛ امر واحدي بوده است، كه هيچوقت دستخوش تغيير و تبديل و اختلاف قرار نمي گرفته است؛ تا اينكه گفته شود: اگر آن رسالت را تبليغ نكني؛ يا اصل رسالت را تبليغ نكني! زيرا كه مفروش اينست كه رسالت رسول الله؛ همان اصل رسالتي است كه مجموعۀ معارف دينيه است.

و از اينجا استفاده می‌شود كه اين آيه صلاحيّت ندارد كه در بدو بعثت آمده باشد؛ و مراد از مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ اصل دين و يا مجموع معارف و احكام آن باشد. و به همين دليل اين آيه صلاحيّت ندارد كه در وقت ديگري تا آخر زمان حيات رسول خدا نازل شده باشد؛ اگر مراد از مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ اصل دين و يا مجموع معارف آن باشد. زيرا كه اشكال در هر صورت يكي است؛ و آن لزوم لغويّت در گفتار خدا است كه مفادش به اين بر گردد كه: اگر تبليغ اصل دين و يا مجموعۀ آنرا نكني؛ تبليغ اصل دين و يا مجموعۀ آنرا نكرده أي! و علاوه اشكال خوف رسول خدا بر نفس خود در اينصورت باقي است؛ گرچه آيه در بدو بعثت نيامده باشد.

و از آنچه گفتيم واضح شد كه مراد از وجوب تبليغ رسول خدا، در اين آيه در هر تقدير نمي تواند اصل دين و يا مجموعۀ معارف آن باشد؛ و لابد بايد آنرا بعض از دين قرار دهيم. و در اينصورت نيز اگر جملۀ فما بلغت رسالته نيز معنايش همين رسالت بعضي از دين باشد؛ عين همان محذور و اشكال بر می‌گردد. پس چاره أي، نيست مگر آنكه مراد از رسالت را تمام دين و يا اصل آن بگيريم؛ و در اينصورت معناي آن اينطور می‌شود كه:

گفتار ابوالنّجم كه شعري شعري به همين گونه توجيه شد.

بعضي گفته‌اند: چون معارف و احكام دين همگي با هم مرتبط هستند، بطوريكه اگر اخلال به بعضي از آنها وارد شود؛ اخلال به تمام آنها وارد شده است، و اين به جهت بساطت امر نبوّت و كمال ربط و ارتباط در مسائل آن است؛ و بالأخصّ در تبليغ آن؛ از اينجهت صحيح است كه گفته شود: اگر اين حكم را تبليغ نكني، اصل نبوّت را تبليغ نكرده أي! [169]

اين مطلب صحيح است و ليكن با ذيل آيه مناسبت ندارد. زيرا دو جملۀ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسِ إنَّ اللَهَ لَايَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرينَ دلالت دارند بر آنكه: جماعتي از كافران اهتمام به مخالت اين حكم نازل شده داشتند؛ و يا لااقل از كيفيّت حال آنان چنين انتظار می‌رفت كه با اين حكم به مخالفت شديد برخيزند؛ و به هر وسيله أي، كه ممكنست، و به هر تدبير و تواني كه در خور قدرت و حيطۀ استطاعت آنهاست، دست زنند، تا اين دعوت را باطل كنند؛ و آنرا مهمل گذارند بطوريكه هيچ قابل بهره برداري و نتيجه أي، نباشد. و در اينصورت خداوند وعده می‌دهد كه پيغمبر را از كيد ايشان مصون نگاه می‌دارد؛ و مكر و حيله ايشان را باطل می‌كند، و نمي گذارد به نتيجۀ منظور برسند.

حكم وجود دارد؛ بطوريكه اگر مهمل گذارده شود گوئي شريعت مهمل گذاشته شده؛ و تمام معارف و احكام آن به خاك نسيان و بطلان سپرده شده است. گوئي اين حكم به منزلۀ جان و روح است؛ كه به كالبد و جسد افتادۀ شريعت و ناموس دين حيات می‌بخشد؛ و آن را زنده می‌كند؛ و به آن شعور و حسّ و حركت می‌دهد.

و از اينجا می‌ توان به دست آورد كه آيه دلالت دارد بر آنكه خدا به پيامبر اكرم امري نموده و حكمي فرستاده است كه به آن امر دين صورت كمال پذيرد؛ و شريعت به مقام تمام و درجۀ منتظرۀ خود برسد؛ و كشتي نجات در محلّ خود قرار گيرد و در اين حال انتظار می‌رفت كه مردم به مخالفت برخيزند؛ و امر نبوّت را بر پيغمبر واژگون كنند؛ و چهرۀ شريعت را بر گردانند؛ بطوريكه ستونهاي دين كه رسول اكرم با دست خود بنا نهاده است؛ منهدم گردد؛ و اركان و اجزاء دين متلاشي شود؛ و پيامبر اين مطلب را می‌فهميد؛ و از كيفيّت حال و وضعيّت قوم خود تفرّس می‌نمود؛ و می‌ترسيد كه چنين صحنه أي، پيش آيد.

فلهذا تبليغ اين حكم مهمّ را كه روح و جان دين بود؛ به تأخير می‌انداخت؛ و از زماني به زمان ديگر محوّل می‌كرد؛ تا ظرف صالح؛ و جوّ پسنديده و آرامي پيش آيد؛ تا در آن جوّ بتواند دعوت خود را ابلاغ و امر خدا را به مردم برساند؛ و سعي و كوشش او خراب و بيهوده نماند.

در اينجا خداوند امر به تبليغ فوري می‌نمايد؛ و اهمّيّت حكم را براي او بيان می‌كند؛ و وعدۀ مصوييّت می‌دهد؛ و پيامبر را دلگرم می‌كند، كه جلوي خدعه و مكر دشمنان را می‌گيرد؛ و اجازه نمي دهد كه امر نبوّت را واژگون كنند؛ و دعوت او را تباه و بيهوده سازند.

آية‌ تبليغ‌ بايد بعد از انتشار اسلام‌ آمده‌ باشد

و بيم پيامبر از واژگون كردن دعوت اسلام و چهرۀ نبوّت، در زمان انتشار صيت اسلام است؛ و طبعاً بايد در مدينه و سالياني بعد از هجرت باشد. زيرا اين بيم از كفّار مكّه و در زمان قبل از هجرت نبود.

گفتار مشركان و كيفيّت مخالفت هاي ايشان راقرآن بيان كرده است همانند:مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ [170]

آموخته‌اند». و همانند: إنْ تَتَّبِعُونَ إلا رَجُلاً مَسْحُوراً [171]

«شما مردم پيروي نمي كنيد مگر از مردي جادو شده».

و همانند: أسَاطِيرُ الأوَّلينَ اكْتَتَبَها فَهِيَ تُمْلَي عَلَيْهِ بُكْرَهً و أصِيلاً [172] «گفتاري كه دارد چيزي نيست مگر افسانه‌هاي پيشينيان كه خواسته است براي او بنويسند و آن افسانه هر صبح و شب بر او خوانده می‌شود».

و همانند: أنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلَي آلِهَتِكُمْ إنَّ هَذَا لَشَيْ ءٌيُرَادُ [173]

تبليغ آن موجب حرمان سائر مردم می‌شده است. و رسول خدا از ابلاغ چنين امري در بيم بوده است، كه خداوند امر به تبليغ آن می‌كند؛ و وعدۀ مصونيّت از قوم مخالف و عدم موفقيّت ايشان را در كيدشان می‌دهد.

و اين مطالبي را كه اينك مفصّلاً ذكر كرديم همه مؤيّد نصوص مستفيضه اي، است كه از طريق شيعه و عامّه همگي دلالت دارند كه آيۀ درباره ولايت علي بن ابيطالب (ع) فرود آمده است؛ و خداوند امر به تبليغ آن می‌فرموده است؛ و رسول خدا بيم از آن داشته است كه او را دربارۀ پسر عمويش متّهم نمانيد؛ و لهذا پيوسته به تأخير می‌انداخته تا زمينه مساعد، و زمان موافق شود. تا اينكه در غدير خمّ اين امر را ابلاغ نموده؛ و دو دست علي را در زير درختهاي سمرات در بيان قريب جحفه در روي جهازهاي شتر، در برابر تمام حجّاجي كه با آنحضرت از مكّه مراجعت كرده بودند، و گرفته؛ و بعد از خطبۀ بليغي به همۀ مردم نشان داد و فرمود:

مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ «هر كس من وليّ و قائم به امر او هستم علي ولي و قائم به امر اوست». آري امر ولايت امّت مطلبي نيست كه مبهم و مخفي باشد؛ و كسي در لزوم آن شكّ و ترديد نمايد.