_______________________________________________________________

«بسم الله الرحمن الرحيم»

نكاتى پيرامون اين مقاله:

1- مقاله موجود به قصد مقاله همراه تهيه شده لذا شامل كليه مسائل و احكام حج نيست بلكه سعى شده عليرغم آنكه همه مسائل اصلى ذكر مى‏شود، رعايت اختصار فراموش نگردد.

2- مطالبى كه بين 2 علامت آمده است مطالبى است كه از سخنان حضرت آيت الله حاج سيد محمد محسن حسينى طهرانى كه پيرامون احكام و توضيحات حج در طى سالهاى متمادى ايراد گرديده، استفاده شده است.

بسم الله الرحمن الرحيم‏

اعمال حج تمتع شامل 2 بخش مى‏باشد: 1- عمره تمتع 2- حج تمتع‏

و با انجام مجموع اين 2 بخش، حاجى عمل حجَّةالاسلام خود را اداء نموده است.

خلاصه و نمودار اعمال حج تمتع (حجَّةالاسلام)

الف) عمره تمتع‏

1- احرام بستن و تلبيه گفتن در ميقات (مسجد شجره يا مسجد جحفه)

2- هفت دور طواف به دور كعبه‏

3- دو ركعت نماز طواف (در پشت مقام حضرت ابراهيم)

4- سعى بين صفا و مروه (هفت دور بين كوه صفا و مروه)

5- تقصير (گرفتن مقدارى ناخن و يا چيدن مقدارى از موى سر)

كه با تقصير كردن، حاجى از احرام خارج و اعمال عمره تمتع پايان مى‏پذيرد.

ب) حج تمتع‏

1- احرام بستن در مكه (و بهتر است در مسجدالحرام باشد)

2- وقوف در عرفات (مقدار واجب آن از اذان ظهر روز عرفه (نهم ذى‏الحجه) است تا اذان مغرب)

3- وقوف در مشعر (مقدار واجب آن از اذان صبح روز عيد قربان است (روز دهم) تا طلوع آفتاب)

4- رَمى جمره عقبه (در روز عيد قربان)

5- قربانى كردن (در روز عيد قربان)

6- حلق كردن (در روز عيد قربان)

7- بيتوته در منى در شب يازدهم و دوازدهم (مقدار واجب آن از اذان مغرب است تا نيمه شب شرعى)

8- رمى جمرات ثلاثه در روز يازدهم و دوازدهم (زمان آن از طلوع آفتاب است تا غروب آن)

9- هفت دور طواف به دور كعبه‏

10- دو ركعت نماز طواف (پشت مقام حضرت ابراهيم)

11- سعى بين صفا و مروه (7 مرتبه بين كوه صفا و مروه)

12- طواف نساء (7 دور طواف به دور كعبه)

2- 13- نماز طواف نساء (2 ركعت پشت مقام حضرت ابراهيم)

كه با انجام نماز طواف نساء اعمال حج تمتع به پايان مى‏رسد.

عمره مفرده‏

عده‏اى از حجاج در غير از ايام حج، جهت انجام عمره مفرده عازم مى‏شوند كه اعمال آن به شرح زير است:

1- احرام بستن در ميقات و گفتن تلبيه (ميقات معمولًا يا مسجد شجره است يا مسجد جحفه)

2- هفت دور طواف به دور كعبه‏

3- دو ركعت نماز طواف (پشت مقام حضرت ابراهيم)

4- سعى بين صفا و مروه (7 دور بين كوه صفا و مروه)

5- تقصير (گرفتن مقدارى از ناخن و يا كوتاه كردن مقدارى از مو)

كه با تقصير كردن حاجى از احرام عمره مفرده خارج مى‏گردد.

6- طواف نساء (7 دور طواف به دور كعبه)

7- نماز طواف نساء (2 ركعت پشت مقام حضرت ابراهيم)

اصطلاح مدينه قبل و مدينه بعد

كليه كاروانهاى ايرانى در 2 قالب مدينه قبل و مدينه بعد به سرزمين عربستان عزيمت مى‏كنند.

مدينه قبل: كاروانهايى هستند كه از ايران، ابتداء به مدينه مشرّف مى‏گردند و تقريباً به مدت يك هفته در آن شهر نور و ولايت كسب فيض نموده سپس به قصد تشرّف به مكه و انجام اعمال عمره تمتع خود، به مسجد شجره (مسجدى در حومه مدينه كه محل احرام رسول اكرم و اكثر ائمه عليهم‏السلام است) مى‏آيند در آنجا مُحرم شده و لبيك‏گويان به طرف خانه خدا حركت مى‏كنند و پس از ورود به مكه اعمال عمره تمتع را به جا آورده و از احرام خارج مى‏گردند.

مدينه بعد: كاروانهايى هستند كه از ايران مستقيماً به جدّه مى‏روند و از آنجا پس از چند ساعتى وارد مسجد جحفه (مسجدى است كه محل احرام كسانى است كه از طرف دريا و جده به مكه مى‏آيند) شده احرام مى‏بندند و لبيك‏گويان به سوى خانه خدا مى‏روند و پس از ورود، اعمال عمره تمتع خود را انجام داده و از احرام خارج مى‏گردند. اين افراد پس از اتمام اعمال حج تمتع خود به مدينه مشرف شده و پس از حدود هشت روز به وطن باز مى‏گردند.

افضل بودن حج مدينه بعد:

مدينه قبل و بعد هر دو خوب است ولى چنانچه در روايات داريم مدينه بعد بهتر است چرا كه انسان پس از انجام اعمال به مدينه مى‏رود و زيارت رسول خدا صل الله عليه و آله مى‏كند به طوريكه امام باقر عليه‏السلام مى‏فرمايند: مردم مأمور شده‏اند به مكه بروند و به دور اين سنگها طواف نمايند و بعد بيايند و ولايتشان را به ما عرضه كنند، اين مهم است، طواف كردن به دور كعبه بدون امام فايده ندارد 1425

مرورى گذرا بر كليه اعمال حجَّةالاسلام (عمره تمتع و حج تمتع)

جهت انجام عمره تمتع حجاج از يكى از ميقاتها (مسجد شجره يا مسجد جحفه) مُحرم شده و به طرف شهر مكه حركت مى‏كنند. پس از ورود به شهر مكه به مسجدالحرام آمده و طواف خود را انجام مى‏دهند و سپس نماز طواف را به جا مى‏آورند. سپس به سمت مَسعى حركت مى‏كنند (مسعى به محل سعى كردن گويند كه حد فاصل بين كوه صفا و مروه است و چسبيده به مسجدالحرام) و هفت بار فاصله بين كوه صفا و مروه را مى‏پيمايند (از كوه صفا شروع و به كوه مروه ختم مى‏شود) پس از آن كمى از مو و يا ناخن خود را كوتاه مى‏نمايند و از احرام عمره تمتع خارج مى‏گردند و كليه مُحرّمات احرام بر آنها حلال مى‏گردد.

پس از اين اعمال حجاج تا روز هفتم يا هشتم ذى‏الحجه در مكه مى‏مانند و در اين روز مجدداً در خود شهر مكه مُحرم شده و به سوى صحراى عرفات مى‏روند و در عرفات تا اذان مغرب روز نهم مى‏مانند و پس از اذان از عرفات به مشعر (مكانى است بين عرفات و منى) مى‏آيند و تا طلوع آفتاب روز دهم (عيد قربان) در آنجا وقوف مى‏نمايند و سنگهاى لازم براى رمى جمرات را جمع‏آورى مى‏كنند و پس از آن به منى آمده و در چادرهاى خويش مستقر مى‏گردند و در اين روز بايستى اعمال منى را انجام دهند كه شامل: اول رمى جمره عقبه است (جمره عقبه از سمت منى آخرين جمره و نزديكترين جمرات به شهر مكه است) كه هفت عدد سنگ (سنگهايى كه از مشعر جمع كرده‏اند) به آن مى‏زنند و پس از آن بايستى قربانى كنند و پس از قربانى سر خود را مى‏تراشند (حلق) و با حلق كردن حاجى از احرام خارج مى‏گردد و كليه محرمات احرام بر او حلال مى‏شود به جز: 1- استعمال بوى خوش كه با اتمام سعى بين صفا و مروه حلال مى‏گردد 2- حلال شدن همسر كه با انجام طواف نساء و نماز آن حلال مى‏گردد. پس از حلق ديگر اعمال عيد قربان به پايان مى‏رسد ليكن حجاج به 2 جهت بايد اوقات خاص ديگرى را در منى بمانند.

1- بيتوته در منى (بيتوته: گذراندن شب را در يك محل مى‏گويند) در شب يازدهم و دوازدهم از غروب آفتاب تا نيمه شب شرعى‏

2- رمى جمرات ثلاثه در روز يازدهم و دوازدهم از طلوع آفتاب تا غروب آفتاب‏

لازم به ذكر است بعد از اذان ظهر روز دوازدهم حجاج مى‏توانند به طور كلى از منى خارج شده و به شهر مكه برگردند.

پس از اعمال منى (و مراجعت به مكه حجاج به انجام اعمال مكه مبادرت مى‏كنند به شرح زير:

1- طواف (7 دور به دور كعبه) 2- نماز طواف (پشت مقام حضرت ابراهيم) 3- سعى بين صفا و مروه (هفت دور بين كوه صفا و مروه) 4- طواف نساء (هفت دور به دور كعبه) 5- نماز طواف نساء (پشت مقام حضرت ابراهيم). با انجام نماز طواف نساء (كه آخرين عمل حج تمتع است) اعمال مكه پايان مى‏يابد.

قبل از حركت به حج‏

توصيه‏ها و تذكرات پيرامون قبل از حركت‏

1- ابتداء شكر خدا را انجام دهد به خاطر اين توفيق الهى (1424)

2- غسل توبه انجام دهد (از همه آنچه كه تا به حال انجام داده) بهتر است كه شب جمعه باشد (قبل از اذان صبح) و صبح جمعه بعد از نماز صبح 2 ركعت نماز بخواند، سپس سر به سجده گذارده و 100 مرتبه استغفار كند (استغفر الله ربى و اتوب اليه) 1424

3- به اين نيت حركت كند كه الان مى‏خواهد مانند حضرت ابراهيم حركت كند (حج ابراهيمى انجام دهد) يعنى حال و هواى حضرت ابراهيم و آن وضعيتى كه حضرت ابراهيم داشتند را در خود پياده كند (1424)

4- خود را مانند يك بنده ذليل و عبدى كه مولا او را دعوت كرده بايد در طول مدت سفر حج، حالت عبوديت و ذلّت و استكانت داشته باشد (1424)

5- مخارجى كه كرده به حساب نياورد. (المالُ مال الله) با نيتى كه نه خرجى كرده و نه زحمتى كشيده بايد از خانه خارج گردد ()

6- از منزل كه خارج شد ديگر در فكر خانه و منزل نباشد آنها هم خدايى دارند و نگهبان و حافظ دارند. (1424)

7- از منزل كه حركت مى‏كند بايد خود را متصل به امام زمان عليه‏السلام ببيند و در همه جا خود را با حضرت ببيند و اينكه انسان به دنبال اين باشد كه در جاى خاصى امام زمان عليه‏السلام را پيدا كند، اين در مسير عرفان نيست بلكه افراد عادى به دنبال اين حرفها هستند. (1424)

8- اين يكماه را از زندگى خود جدا كنيد و در اين يكماه هر حرفى نزنيد و هر كارى را نكنيد و با هر كسى رفت و آمد نداشته باشيد. (1425)

9- از مكه و مدينه دائم زنگ نزنيد (هر يكى دو هفته يكبار اشكالى ندارد) و فقط صرف احوالپرسى باشد، نه شنيدن اخبار و ... چون پى‏گيرى و شنيدن اخبار فكر انسان را مشغول مى‏كند و اين از سهم انسان كم مى‏كند، حاجى كه به حج مى‏آيد ديگر نبايد به مسائلى كه در منزل مى‏گذرد فكر كند، نبايد به همسر و فرزند، كار و ... فكر كند چرا كه تمام اين مسائل موجب مى‏شود كه سهميه انسان كم شود و باعث مى‏شود آن صفا و خلوص كم گردد. (1424)

10- فكر خود را از وطن خالى كنيد از كليه متعلقات، و همه چيز را كنار بگذاريد به نحوى كه گويا تنهاى تنها در دنيا هستيد. (1424)

11- از منزل كه حركت مى‏كنيد خود را در 2 حوله احرام فرض كنيد (حالت احرام) و مراقبه را زياد كنيد. (1425)

12- حج ابراهيمى يعنى چه؟ حضرت ابراهيم عليه‏السلام، وقتى حضرت اسماعيل و همسرش را آوردند در محل فعلى كعبه، هيچ موجودى در آنجا نبود و يك بيابانى بود كه كوهها آن را احاطه كرده بودند و حضرت، زن و بچه‏اش را مى‏گذارند و مى‏روند و خداوند مى‏فرمايد حتى پشت سر خود را هم نگاه نكن، حج ابراهيمى آن است كه وقتى ما حركت مى‏كنيم و مى‏آئيم به مكه ديگر از اين دنيا و داد و ستدها و اختلافها و بگو مگوها و ... بيرون بياييم. حضرت ابراهيم كه آمد، تمام تعلقات خود را از دنيا كَند. (1425)

13- بايد بداند اين اعمالى كه مى‏خواهد انجام بدهد، تنها جنبه ظاهر آن نيست بلكه هر كدام از اين اعمالِ ظاهر، باطنى دارد. (1424)

لازم به ذكر است در كتاب شريف امام‏شناسى جلد 6 صفحه 129 به بعد، پيرامون اعمال حجَّةالوداع پيامبر اكرم صلى‏الله عليه و آله و مكانهايى كه توقف نموده و خطبه خوانده‏اند و مناسكى كه انجام داده‏اند مطالب فراوانى آمده است كه علاقه‏مندان را به خواندن آن مطالب ارزشمند دعوت مى‏كنيم.

شرح تفصيلى اعمال حجَّةالاسلام‏

الف) عمره تمتع (احرام، طواف، نماز طواف، سعى، تقصير)

1- احرام:

احرام عمره تمتع بايد در ميقات انجام پذيرد كه معمولًا ميقات براى ايرانى‏ها يا مسجد شجره است اگر مدينه قبل باشند و يا مسجد جحفه است اگر مدينه بعد باشند.

مراحل احرام:

1- درآوردن كليه لباسهاى دوخته شده و پوشيدن لباس احرام (براى مردها)

2- نيت كردن (نيت عمره تمتع) نيت همان نَفس خواست باطن را گويند و لازم نيست به زبان بيايد. (1422)

3- گفتن لبيك (تلبيه) كه با گفتن لبيك حاجى مُحرم مى‏شود و بايستى از محرمات احرام پرهيز نمايد.

4- ذكر لبيك: لَبَّيكَ، اللّهُمَّ لَبَّيكَ، لَبَّيكَ لا شَريكَ لَكَ لَبَّيكَ، انَّ الحَمدَ وَالنِّعمَةَ لَكَ وَ المُلكَ، لا شَريكَ لَك (1424)

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون احرام)

1- مستحب است قبل از احرام غسل كند (غسل احرام) و 2 ركعت نماز احرام بخواند. (1422)

2- با غسل احرام مى‏توان نماز خواند يا طواف كرد و بطور با هر غسل مستحبى مى‏توان نماز خواند و طواف كرد. (1422)

3- بهتر است در ميقات غسل كند (مسجد شجره يا جحفه) و امكانات براى غسل در اين مكانها موجود است.

4- شروع تلبيه از ميقات است و ذكر لبيك را تا زمانى كه خانه‏هاى مكه پيدا مى‏شود مى‏تواند ادامه دهد و پس از رؤيت خانه‏هاى مكه ديگر نبايد لبيك بگويد و هر چه اين ذكر را بيشتر بگويد اثر احرام در نفس او قويتر مى‏شود. (1422)

5- گفتن يك تلبيه واجب و مابقى مستحب مى باشد. (1422)

6- خانمها بايد با صداى آهسته تلبيه بگويند. (1424) درصورتى كه نامحرم صداى آنها را بشنود.

7- احرام بستن نشانه آن است كه انسان خودش را از همه تعلقها رها كرده و از همه ماسوى الله جدا كرده است. (1426)

محرمات احرام‏

با احرام بستن، كارهايى بر مُحرم حرام مى‏گردد كه به آن محرمات احرام مى‏گويند كه تعدادى از آنها اختصاص به مردان دارد، تعدادى به خانمها و تعداد بيشتر آن مشترك است:

الف) مشترك بين آقايان و خانمها

1- صيد و شكار در حرم و اطراف آن و كشتن حيوانات موذى و حيواناتى كه در بدن ساكن مى‏شوند (مثل شپش و ...)

2- آميزش يا هرگونه استفاده شهوانى ديگر از همسر

3- استمناء

4- استعمال عطريات و بوئيدن عطر

5- سرمه كشيدن‏

6- نگاه كردن در آينه براى ديدن خود

7- دروغ- فحش دادن‏

8- قسم خوردن به الله و خداوند

9- انگشتر زينتى به دست كردن‏

10- روغن ماليدن‏

11- كندن و زدودن مو از بدن عمداً

12- بيرون آوردن خون از بدن‏

13- ناخن گرفتن‏

14- كندن دندان‏

15- كندن و بريدن درختان و گياهان حرم‏

16- عقد كردن (عقد نكاح)

ب) مخصوص آقايان:

1- پوشيدن لباس دوخته‏

2- پوشيدن چيزى كه تمام روى پا را بگيرد.

3- پوشانيدن سر

4- زير سقف رفتن و قرار دادن سايه ثابت در بالاى سر در حين پيمودن بين 2 منزل‏

ج) مخصوص خانمها:

1- پوشيدن زيور براى زينت‏

2- پوشاندن روى خود با نقاب و روبند

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون محرمات احرام)

1- انگشترى كه جنبه تزئين نداشته باشد (مثل عقيق يا درّ و ...) اشكال ندارد. (1422)

2- نگاه كردن به شيشه اتوبوس كه انسان در آن پيدا باشد، اگر عمداً باشد اشكال دارد. (1422)

3- مسواك زدن اگر باعث خون آمدن از لثه شود اشكالى ندارد ولى بايد سعى كند حتى‏الامكان خون نيايد (1424)

4- گره زدن، سنجاق كردن و استفاده از بستهايى كه حوله احرام را نگه مى‏دارد در حال احرام، حرام نيست اما بهتر است استفاده نشود.

5- دمپايى حتماً بايد روباز باشد بدين نحو كه صدق باز بودن روى پا بشود.

6- استفاده از هر آنچه كه دوخته شده است (براى مردان حرام است) اعم از حوله، هميان، كيف، ماسك و پتو (در صورتى كه دور آن دوخته باشد).

7- مرد محرم در صورتى كه مى‏خواهد سر خود را خشك كند، بايد سر خود را به چند قسمت تقسيم كرده و هر كدام را جدا جدا خشك كند تا پوشاندن سر، صدق نكند. (1425)

8- استفاده از عطر و شامپوهايى كه بوى عطر مى‏دهند حرام است ولى اگر بويى به انسان بخورد، استشمام آن اشكالى ندارد. (1424)

9- براى مردان كشيدن ملحفه بر روى پا اشكالى ندارد البته در صورتيكه لحاف بر روى پا نچسبد.

10- زير سقف رفتن شخص محرم هنگام مشى (راه رفتن) حرام است، البته در مكه چون منزل حساب مى‏شود اشكالى ندارد فلذا در شهر مكه شخص مى‏تواند براى طى طريق از ماشين سقف‏دار استفاده نمايد اما زمانيكه از ميقات (مسجد شجره يا جحفه) مى‏آيد و يا از مكه به عرفات مى‏رود حتماً بايد از ماشين بدون سقف استفاده كند. (البته همه اين موارد مربوط به روز مى‏باشد ولى در شب مطلقاً استفاده از ماشين سقف‏دار بلامانع است).

11- خانمها نبايد در حال احرام صورت خود را بپوشانند و پوشانيدن آن حرام است (1422- 1426) ليكن پاك كردن صورت با دستمال اشكالى ندارد (1424)

12- شانه زدن به موى سر به نحو آرام اشكالى ندارد و موهايى كه مى‏ريزد اگر به حالت عادى مى‏ريزد اشكال ندارد بلكه آنچه حرام است كندن مو از بدن است به نحوى كه با شدت آن را از بدن جدا نمايد (1425)

2- طواف‏

هنگام طواف بايد موارد زير رعايت گردد:

1- طهارت (وضو يا غسل)

2- پاك بودن بدن ولباس.

3- نيت.

4- 7 دور به دور كعبه بگردد و ابتداى آن از مقابل حجرالاسود باشد.

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون طواف)

1- مستحب است قبل از طواف غسل كند (و با آن غسل مى‏تواند طواف كند و نماز بخواند) (1422)

2- محدوده طواف حتى‏الامكان بين حجر و مقام باشد ليكن اگر به علت ازدحام جمعيت، طواف مشكل بود مى‏تواند محدوده آنرا وسيعتر كند و در صورت شلوغى و ازدحام جمعيت مى‏تواند حتى در طبقه دوم و سوم طواف كند. (1424- 1422)

3- استلام حجرالاسود اگر امكان داشت انجام دهيد ولى خيلى خود را به زحمت نياندازيد و اصرارى نكنيد. (1422)

4- در هنگام طواف نبايد شانه و دست انسان در فضاى بالاى شاذروان قرار بگيرد (شاذروان به محل اتصال ديوارهاى كعبه به كف صحن مسجدالحرام را مى‏گويند كه از خود ديوارهاى كعبه كمى بيرون‏تر قرار گرفته است)

لذا هنگام طواف دست زدن به كعبه باعث بطلان طواف مى‏گردد. (1424) مگر آنكه برگردد و از محلى كه دست زده طواف را اعاده كند.

5- مستحب است انسان هنگام ورود به مسجدالحرام از باب بنى‏شيبه وارد گردد چون هنگامى كه بت هُبل به دست اميرالمؤمنين عليه‏السلام شكسته شد پيامبر اكرم صل الله عليه و آله امر فرمودند كه آنرا در زير در ورودى باب بنى‏شيبه دفن كردند تا چون مردم داخل مى‏شوند آنرا در زير قدم خود بگيرند. (امام‏شناسى، جلد 6، صفحه 27)

6- عظمت كعبه به خاطر اين سنگها نيست به خاطر آن است كه خداوند ميل و اراده كرده است كه اين نقطه با ارزش باشد، يعنى ميل و اراده پروردگار به اين نقطه خاص تعلق گرفته است. (1425)

7- لازم نيست پس از رسيدن به مكه فوراً به مسجدالحرام رفته و اعمال را انجام دهيد بلكه بهتر آن است كه در صورت خستگى راه، چند ساعتى استراحت كرده و پس از آن اقدام به انجام اعمال نماييد زيرا انجام اعمال نياز به تمركز دارد و خستگى با تمركز منافات دارد. (1426)

8- در هر دور طواف مستحب است رو به حجرالاسود كرده و تكبير بگويد.

9- شك در طواف اگر در كمتر از 5/ 3 دور با شد طواف باطل است (مثلًا شك در 2 يا 3) ولى اگر در بيشتر از 5/ 3 دور باشد بايد بنا را بر اقل بگذارد. (1426)

10- اگر در بين طواف حدثى از انسان سر بزند، اگر در كمتر از 5/ 3 دور باشد (مثلًا دور دوم باشد) طواف باطل است و اگر در بيشتر از 5/ 3 دور باشد (مثلًا دور پنجم باشد) بايد همانجا طواف را قطع كند و طهارت حاصل كرده و سپس از همانجا كه قطع كرده بود بقيه طواف را ادامه دهد.

11- اگر در بين طواف اذان گفته شود و شخص مجبور به توقف شود، اگر در كمتر از 5/ 3 دور است طواف باطل است و اگر در بيشتر از 5/ 3 دور باشد اشكالى پيدا نمى‏كند و بعد از نماز از همانجا طواف خود را ادامه مى‏دهد.

12- فاصله انداختن بين اعمال (مثل طواف و نماز طواف و ...) اشكال ندارد مثلًا يكى را امروز و ديگرى را فردا انجام دهد.

13- هنگام طواف همين كه از مقابل حجرالاسود شروع به گرديدن كند كفايت مى‏كند اگر چه در هنگام طواف سهواً به دور خود بچرخد و پشت او به كعبه شود.

14- اگر در حين طواف جمعيت به قدرى باشد كه انسان را حركت دهد يا بلند كند و چند متر جلو ببرد طواف او صحيح است. (1424)

15- در طوافهاى واجب در هر دور، ادعيه وارده براى هر دور را بخوانيد و اگر وقت اضافه آمد الله اكبر و لا اله الا الله بگوييد ولى در طوافهاى مستحبى در هر دور فقط لا اله الا الله و الله اكبر بگوييد. (1422)

16- زنها به هر تعداد كه بخواهند مى‏توانند طواف مستحبى انجام دهند و ترك آن به خاطر پرهيز احتمالى از تماس با مردهاى ديگر، لزومى ندارد. (1426)

17- طواف همين عمل ظاهر نيست بلكه بايد به باطن آن هم توجه نمود، باطن آن اين است كه هر دور طواف نشانه و حكايت از يكى از عوالم است: 1- ماده 2- مثال 3- ملكوت سُفلى 4- ملكوت عُليا 5- جبروت 6- لاهوت 7- اسماء كليه (ذات) (1425- 1422)

18- طواف يعنى فدا كردن و خود را باختن و خود را تسليم كردن و ناچيز شمردن (1422)

19- طواف كردن به دور كعبه يعنى: خدا و ذات او را محور قرار دادن و آن ذات را در تمام مراحل و مراتب وجودى مورد توجه قرار دادن و خود را فانى دانستن در تمام مراحل وجودى. (1422)

20- طواف كه مى‏كند بايد بداند كه مسير زندگى و حيات خودش را از اين به بعد بر چه اصل و اساسى قرار بدهد. (1424)

3- نماز طواف‏

پس از اتمام طواف بايد نماز طواف را به جا آورد:

الف) دو ركعت است بدون اذان و اقامه‏

ب) اين نماز بايد پشت مقام حضرت ابراهيم و به سمت كعبه باشد.

ج) بايد با طهارت باشد.

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون نماز طواف)

1- نماز طواف مثل نماز صبح مى‏باشد و اگر خدا نماز صبح را (از نظر صحت و درست تلفظ نمودن كلمات) قبول كند، آن را هم قبول مى‏كند. و انسان بايد نماز طواف را خودش بخواند و نيابت دادن مربوط به كسانى است كه اصلًا نمى‏توانند نماز بخوانند. خداوند همين نماز را از ما قبول مى‏كند. بله، بهتر است انسان نزد كسانى كه تجويد خوبى دارند حمد و سوره خود را بخواند و حتى‏الامكان رفع اشكال نمايد و اين كار را براى همه نمازها بايستى انجام داد نه فقط براى نماز طواف. (1426، 1425، 1424)

2- به شك بعد از نماز طواف نبايد اعتنا كرد و اين شك وسوسه شيطان است. (1426)

3- درصورتى كه نماز طواف در پشت مقام براى ديگران زحمتى ايجاد نمى‏كند مى‏توان در آن سوره‏هاى بلند را قرائت نمود. (1426)

4- علت اينكه پشت مقام حضرت ابراهيم بايد نماز را به جا آورد آن است كه: اين قدم، محترم بوده و اين مقام، جاى پاى كسى است كه سازنده اين بيت بوده و ما را به اين مناسك دعوت كرده و در حق ما دعاى خير نموده و ما به احترام او و احترام قدم او و فعل او، پشت آن مقام به نماز مى‏ايستيم. گودى موجود بر روى مقام‏

حضرت ابراهيم دست ساز نيست بلكه روايت داريم كه اين محلِ پاى حضرت ابراهيم بوده كه خداوند به اعجاز آن سنگ را نرم نمود تا جاى پاى حضرت در سنگ نقش بپذيرد. (1425)

4- سعى بين صفا و مروه‏

پس از نماز طواف نوبت به سعى بين صفا و مروه مى‏رسد.

1- 7 مرتبه بايد بين كوه صفا و مروه را طى كنيم.

2- از كوه صفا شروع و به كوه مروه ختم مى‏گردد به اين شكل:

دور اول: از صفا به مروه‏

دور دوم: از مروه به صفا

دور سوم: از صفا به مروه‏

...

دور هفتم: از صفا به مروه‏

3- سعى بين صفا و مروه وضو و طهارت نياز ندارد و اين مكان جزء مسجدالحرام نيست لذا خانمهايى كه عذر دارند مى‏توانند به آن مكان وارد شوند. (1422)

4- بين صفا و مروه، و نزديك به صفا بر روى سقف در دو جا چراغهاى سبزى روشن شده كه اين دو چراغ محدوده مكانى را كه بايد هروله نمود (راه رفتن شبيه به دويدن) مشخص مى‏سازد كه براى مردها مستحب است در هر دور به اولين چراغ كه رسيدند شروع به هروله نمايند و به چراغ دوم خاتمه دهند و زنها نبايستى هروله نمايند.

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون سعى)

1- سعى صفا و مروه را بايد در طبقه پائين انجام داد و چنانچه ممكن نبود در طبقه فوقانى هم اشكال ندارد. (1422)

2- در حين سعى صفا و مروه ادعيه وارد شده براى هر دور را بخوانيد و اگر وقت اضافه آمد الله اكبر و لا اله الا الله بگوييد. (1422)

3- در سعى بين صفا و مروه ما به دنبال حضرت هاجر، دنبال آب حيات مى‏گرديم. (1424)

4- در سعى بين صفا و مروه به دنبال حضرت هاجر مى‏دويم، چون ايشان براى خدا و براى رضاى او و رفع تشنگى حضرت اسماعيل به دنبال آب حيات مى‏دويد و در آن حال نفس او ديگر نفس الهى بود، نه نفس زنانه و غير الهى (1425)

5- سعى صفا و مروه براى رسيدن به چشمه حيات و رسيدن به حقيقت توحيد است كه وقتى آن حقيقت بيايد و به انسان بخورد، انسان سيراب مى‏گردد و ماسوى‏الله را كنار مى‏گذارد. (1425)

5- تقصير

پس از اتمام سعى، (البته در عمره تمتع) حجاج با چيدن مقدارى از مو و يا ناخن خود، از احرام خارج گشته و كليه محرمات احرام بر آنها حلال مى‏گردد.

1- چيدن مقدارى از مو و يا ناخن. البته مستحب است هر دو انجام شود.

2- كسى كه خودش تقصير نكرده نمى‏تواند براى ديگران تقصير كند.

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون تقصير)

 «پس از اتمام عمره تمتع تا زمانى كه حجاج احرام براى حج تمتع مى‏بندند:»

1- حاجى نبايد از شهر مكه خارج گردد. (1425)

2- نمى‏تواند عمره مفرده انجام دهد (حرام است) (1425)

3- نمى‏تواند سر خود را بتراشد.

4- مستحب است پس از خروج از احرام، لباسهاى احرام خود را همچنان بپوشد تا زمانى كه مى‏خواهد براى حج تمتع مجدداً مُحرم گردد، البته اين به معنى مُحرم باقى ماندن نيست بلكه همه محرمات احرام بر او حلال است و فقط او لباس احرام خود را جهت رعايت استحباب تا احرام حج تمتع خود مى‏پوشد.

«اعمال حج تمتع»

پس از پايان عمره تمتع، حجاج در مكه مى‏مانند و معمولًا در روز هشتم ماه ذى‏الحجه، مُحرم شده و به سوى عرفات (صحرائى است در خارج از حرم) مى‏روند كه هم‏اكنون به ذكر كليه اعمال مى‏پردازيم:

1- احرام‏

1- احرام بستن در شهر مكه در هر نقطه شهر كه باشد چه جديد چه قديم (1426) و بهتر است در مسجدالحرام احرام ببندد (1422) و بيرون آوردن كليه لباسهاى دوخته (براى مردها)

2- نيت كردن (نيت حج تمتع)

3- تلبيه (لبيك گفتن)

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون احرام حج تمتع)

1- مستحب است قبل از احرام غسل كند.

2- بهترين مكان براى احرام بستن مسجدالحرام است. (1424)

3- شروع تلبيه از هنگام احرام است تا ظهر روز عرفه، و از ظهر روز عرفه (روز نهم ذى‏الحجه) كه آخرين فرصت است ديگر نبايد تلبيه بگويد (1422)

4- آقايان اگر در روز به عرفات مى‏روند نبايد از ماشين سقف‏دار استفاده نمايند.

2- وقوف در عرفات‏

وقتى حجاج محرم شدند براى وقوف (ماندن) در عرفات به اين صحرا مى‏آيند:

1- مقدار واجب وقوف از ظهر روز نهم (روز عرفه) است تا اذان مغرب همان روز.

2- آنچه واجب است تنها وقوف است، و عمل واجب ديگرى ندارد ليكن براى اين مكان اعمال مستحبه زيادى ذكر شده كه در ذيل آمده است.

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون وقوف در عرفات)

1- در حديث است كه: الحج عرفه حج همان عرفه است و لذا در روايت است كسى كه عرفه را درك كند حج خود را انجام داده و حجش مقبول است. (1426)

2- در روايت است كسى كه عرفه را درك كند و متوجه باشد، خداوند تمام گناهان او را مى‏آمرزد، همانطور كه از مادر متولد شده است. (1425)

3- در شب عرفه دعاى يا شاهد كل نجوى ... را بخواند (در مفاتيح قسمت اعمال شب عرفه)

4- خواندن زيارت امام حسين در شب و روز عرفه (دعاى مخصوصى است كه در مفاتيح آمده است) (1424)

5- خواندن دعاى عرفه بسيار سفارش شده است و در بعدازظهر روز عرفه (هر چه به غروب نزديكتر باشد بهتر است.

6- بهتر است دعاى عرفه را در سمت چپ پايين كوه جبل‏الرحمه بخواند، همان مكانى كه امام حسين عليه‏السلام دعاى عرفه را خوانده‏اند، ولى بالاى كوه جبل‏الرحمه در اين روز نرويد كه كراهت دارد. (1424 و 1425)

7- در عرفات نمازها شكسته است (1424) و فقط همان شبى كه به عرفات مى‏آييد نماز كامل است. (1425) و درصورتى در شب اول نماز كامل است كه قبل از آن 10 روز در مكه اقامت داشته باشيد. فلذا اگر كمتر از 10 روز در مكه اقامت داشته باشيد مى بايست نماز را در شب اول نيز شكسته بخوانيد.

8- غسل روز عرفه را فراموش نكنيد كه بسيار اثر دارد و افضل آن از صبح است تا ظهر، ليكن تا عصر هم مى‏توان انجام داد. (1425)

9- بهترين دعا در عرفات: پيامبر اكرم صل‏الله عليه و آله فرموده‏اند: بافضيلت‏ترين دعا در روز عرفه، كه پيامبران قبل از من هم در روز عرفه آن را مى‏خواندند اين است: «لا اله الا الله وحده لا شريك له، له الملك و له الحمد، و هو على كل شى‏ء قدير» (امام‏شناسى، جلد 6، صفحه 137). خواندن اين دعا اشكالى ندارد. (1424)

10- در روز عرفه و در عرفات كسى نمى‏تواند روزه بگيرد مگر آنكه قبلًا نذر كرده باشد و آن روزه مستحبى كه براى اين روز ذكر گرديده مربوط به كسانى است كه در عرفات نيستند.

11- هر چه مسكنت داريد در اين روز به خدا عرضه كنيد و بگوييد خدايا هنر ما در ناسپاسى و معصيت است و هنر مولى رحمت و بخشش و مغفرت است. (1425)

12- شب عرفه را قدر بدانيد و روز عرفه كه شد، برويد يك گوشه تنها براى خود و به گناهان و معاصى و ناچيزى خود و ... فكر كنيد و به خدا بگوييد خدايا، من از مكه كه برمى‏گردم مى‏خواهم از اين وضع بيرون بيايم و تغيير كلى كنم. و از همان صبح بايد خود را براى بعدازظهر روز عرفه آماده كنيد. و نگذاريد صحبت كردن با ديگران و ... شما را محروم نمايد، به خود توجه داشته باشيد. (1426)

13- در عرفات بايد احساس كنيد اينجا خارج از حرم است و بايد حال را براى ورود به حرم مساعد كرد. (1422)

14- در روايات داريم كه امام زمان عليه‏السلام در عرفات خود را به همه نشان مى‏دهند ليكن آن كسى ايشان را مى‏شناسد كه خود ايشان صلاح بدانند. (1422 يا 1424)

15- سفر به عرفات مقدمه و آماده كردن خود، براى سفر و ورود به حرم خداوند است. (1425)

16- سعى كنيد از عرفات تا مشعرالحرام را با پاى پياده برويد كه حدوداً 10 كيلومتر است و در راه هم همه‏گونه وسائل پذيرائى و استراحتى موجود است و آنها كه با اتوبوس مى‏روند ممكن است چندين ساعت در ترافيك بمانند و حتى ممكن است وقوف در مشعر را از دست بدهند. (1425)

3- وقوف در مشعرالحرام (مُزدَلِفَه)

با غروب خورشيد در روز عرفه (روز نهم) حجاج از عرفات بيرون آمده و به سمت مشعرالحرام حركت مى‏كنند. مشعر مكانى است بين صحراى عرفات و منى.

1- مقدار واجب وقوف در مشعر از اذان صبح روز دهم است (عيد قربان) تا طلوع آفتاب. (1422)

2- مشعر به جز وقوف در آن، عمل واجب ديگرى ندارد.

3- بهتر است حاجى سنگهاى خود را از مشعرالحرام جمع كند (سنگهايى كه نقطه نقطه است خالهاى سياه و سفيد) (1422، 1424، 1425)

تعداد سنگهاى لازم حداقل 49 عدد سنگ مى‏باشد ولى سنگ بيشترى جمع كند تا در حين رمى احياناً سنگ كم نياورد:

7 عدد براى رمى جمره عقبه در روز دهم‏

21 عدد براى رمى جمرات ثلاثه در روز يازدهم‏

21 عدد براى رمى جمرات ثلاثه در روز دوازدهم‏

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون وقوف در مشعر)

1- جمع كردن سنگ از مشعر بسيار مستحب است. (1426)

2- عده‏اى سنگهاى خود را از شهر مكه جمع كرده و با خود به عرفات مى‏برند و سپس به مشعر مى‏آيند كه اين كار جايز نيست چون بردن اشياء حرم به خارج آن حرام است (1426- 1425) و اين عده چون سنگها را با خود به عرفات كه خارج از حرم است مى‏برند عمل حرام را مرتكب مى‏شوند. (1426- 1425)

3- سنگ خود را از مشعر جمع كنيد كه مستحب مؤكد است ليكن اگر نشد از منى هم مى‏توان جمع كرد و اگر در حين اعمال سنگ كم آورد از ديگران هم مى‏تواند بگيرد. (1424)

4- شخصى كه اولين بار است به حج آمده، مستحب است كمى در مشعر قدم بزند. (1424)

5- در مشعرالحرام نماز شكسته است. (1424)

6- نبايد يك تكه سنگ بزرگ را برداشته و خرد كند، بلكه بايد سنگهاى كوچك را جمع‏آورى كند، سنگهايى كه اندازه آن به قدر يك نخود يا كمى بزرگتر باشد. (1424) (1426)

7- خانمها و يا كسى كه عذرى دارد (ذوات الاعذار) مثل پيرمردها و افراد ناتوان، از ساعت 12 شب به بعد مى‏توانند براى رمى جمره عقبه از مشعر خارج شوند، اما قبل از آن بايد وقوف در مشعر را درك كنند و وقوف به معنى بودن چند لحظه نيست بلكه به معناى درك كردن است. (1424)

8- مشعر: يعنى محل شعور و فهميدن، در اين مكان انسان به شعور و درك مى‏رسد و در مشعر كه وارد مى‏گردد ديگر وارد حرم شده است. (1425)

4- 5- 6- اعمال منى (در روز دهم) (رمى، قربانى، حلق)

4- رمى جمره عقبه‏

پس از طلوع آفتاب در روز دهم (عيد قربان) حجاج به سرزمين منى آمده و در چادرهاى خويش مستقر مى‏گردند و سپس براى رمى جمره عقبه (سنگ زدن به جمره عقبه) به سمت آن حركت مى‏كنند. جمره عقبه، از طرف محل استقرار حجاج به سوى آن، آخرين جمره است يعنى حجاج ابتدا به جمره اولى مى‏رسند سپس به جمره وُسطى و در نهايت به جمره عقبه (لازم به ذكر است كه جمره اول و دوم در اين روز سنگ زده نمى‏شود)

1- هفت عدد سنگ بايد به جمره بزند، به نيت قربه الى الله‏

2- وقت رمى از طلوع آفتاب است تا غروب آن‏

3- سنگها بايد بِكر باشد (يعنى كسى با آن سنگ، رمى نكرده باشد. (1426)

4- مستحب است با پرتاب هر سنگ يك تكبير بگويد.

5- مستحب است هنگام رمى جمره عقبه پشت به قبله بايستد.

6- مستحب است هنگام رمى با وضو باشد.

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون رمى و سرزمين منى)

1- منى يعنى ارزو و آرزوى انسان در اين سرزمين برآورده مى‏شود. (1422)

2- در منى نمازها شكسته است. (1424)

3- منى همان سرزمينى است كه حضرت ابراهيم به دستور خداوند، مأمور به ذبح حضرت اسماعيل شدند. (1422)

4- مسجدالخيف در منى قرار دارد (و به محل جمرات نزديك است) سعى كنيد در آن 2 روزى كه در منى هستيد نماز ظهر و عصر را در اين مسجد بخوانيد چرا كه محل تجليات الهى بر حضرت ابراهيم و عده‏اى از پيامبران بوده است. (1422)

5- غسل روز عيد قربان و نماز روز عيد را فراموش نكنيد كه بسيار مستحب است و بعد از غسل و نماز عيد براى رمى جمره برويد. (1425)

6- ترتيب در اعمال منى لازم و واجب است (يعنى اول رمى، بعد قربانى، بعد حلق).

7- اگر رمى جمرات در طبقه همكف امكان نداشت (به علت ازدحام جمعيت) مى‏توان از طبقه دوم رمى نمود.

8- اگر كسى نمى‏تواند رمى كند مى‏تواند نيابت بدهد، (1425)

9- با توجه به وضعيت فعلى و ازدحام جمعيت در روز عيد قربان، براى رمى جمره عقبه، همه خانمها مى‏توانند در شب عيد قربان (البته پس از درك كردن وقوف به مشعر) براى رمى جمره از منى خارج شوند و رمى را انجام دهند. (1425)

10- به جمره كه سنگ مى‏زند به اين معنى است كه ديگر در بازگشت، شيطان به او رجوع نكند. (1424)

11- منى و رمى جمرات اينها مُمَثَّلِ دفعِ اعتباريات، نفسانيات و رفض و دور كردن ذات انسان است در وقتى كه در حرم واقع شده است. با رمى شيطان و از بين بردن او گويا به كل، خود را از خود، تهى مى‏كند و حق را به جاى آن مستقر مى‏كند. (1426)

                        5- قربانى (ذبح گوسفند يا گاو يا شتر)

بعد از رمى جمره عقبه در روز دهم حجاج بايد عمل قربانى را انجام دهند:

الف) براى قربانى مى‏تواند نائب بگيرد.

ب) بيان شرايط قربانى:

1- نر باشد.

2- از هر لحاظ سالم باشد (شاخ، گوش، پاها و ...)

3- پير و مريض نباشد.

4- نقص عضو نداشته باشد (كور نباشد، لنگ نباشد)

5- كمتر از 6 ماهه نباشد.

6- خصىّ نباشد (بيضه‏هايش را نكشيده باشند)

ج) گوسفند رو به قبله ذبح گردد.

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون قربانى)

1- انتخاب بعضى از گوسفندان، كه سرِ گوش آنها را براى علامت‏گذارى بريده‏اند، اشكالى ندارد.

2- اگر به شخصى نيابت مى‏دهد، بايد مطمئن باشد كه آن شخص كليه شرائط را رعايت مى‏كند، يعنى هم گوسفند داراى شرايط ذكر شده باشد و هم در ذبح آن دقت كامل را بكند. (1422) (1424)

3- مى‏توان اجازه داد قربانى را به كشورهاى فقير صادر كنند، البته بايد حاجى سهم خودش را برى كند و ببخشد و در مورد سهم دوستانش هم از آنها وكالت و رضايت بگيرد كه سهم خود را ببخشند، چرا كه گوشت قربانى بايد به سه سهم تقسيم گردد:

ثلث آن سهم مؤمنين حاضر در منى است (سهم دوستانش)

ثلث آن سهم قربانى كننده است (سهم خود حاجى)

ثلث آن سهم فقراء مؤمنين است (همان سهمى كه به كشورهاى فقير مى‏برند) (1422)

4- اگر قربانى در روز دهم تا غروب آفتاب انجام نشد هرگز در شب قربانى نكند بلكه قربانى را بگذارد براى روز يازدهم و حتماً در روز، قربانى انجام شود (1422 يا 1424)

6- حَلق (تراشيدن سر)

پس از قربانى حجاج مى‏بايد حلق كنند:

1- بر مردان واجب است كه سر خود را بتراشند و خانمها بايد تقصير كنند.

2- محل حلق در منى است و در هر محل از منى باشد اشكالى ندارد. (1422)

3- كسى كه خودش حلق نكرده، نمى‏تواند براى ديگران حلق كند.

4- هنگام حلق بخواند: اللّهُمَّ اعطِنى بِكُلِّ شَعرَةٍ نُوراً يَومَ القِيامَه‏

5- مستحب است از جلو سر و سمت راست آن شروع به حلق نمايد.

6- مستحب است موى سر خود را در منى دفن كند. (1426)

بعد از حلق حاجى مى‏تواند از احرام خارج گردد و كليه محرمات احرام بر او حلال مى‏شود به جز:

1- استعمال بوى خوش: كه با سعى بين صفا و مروه حلال مى‏گردد.

2- حلال شدن همسر: كه با اتمام طواف نساء و نماز طواف نساء حلال مى‏گردد. (1425)

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون حلق)

1- بايد مطمئن شود كه قربانى انجام شده، بعد سر خود را بتراشد و به صرف نيابت دادن نمى‏تواند حلق كند. (1422)

2- بعد از حلق مى‏تواند بعد از نميه شب براى اعمال مكه از منى خارج گردد، ليكن واجب است هنگام غروب به منى برگردد تا موفق به بيتوته در منى گردد. (1425)

3- زمان حلق كردن، پس از قربانى است تا هنگام غروب آفتاب و اگر فرصت نكرد بايد صبر كند تا فردا و فردا انجام دهد و هرگز نبايد سر خود را در شب حلق كند. (1425)

4- كسانى كه سفر اول آنها مى‏باشد، واجب است سر خود را بتراشند و همچنين مستحب مؤكد است براى كسانى كه سفر مجدد آنها مى‏باشد و هيچ چيز از حلق، كفايت نمى‏كند. (1424)

5- اعمال بعد از حلق را (اعمال مكه را) مى‏توان تا پايان ماه ذى‏الحجه انجام داد.

6- مرحوم آقا مى‏فرمودند: كسى كه به حج برود و حلق نكند گويا اصلًا حجى انجام نداده است (1424) و مى‏فرمودند: گويا روحانيت حج در او ظهور نخواهد كرد. (1425)

7- تقصير كردن خانمها مثل حلق كردن آقايان است و با هم فرقى ندارد منتهى: در مرد چون مو جنبه ظاهر دارد و موى او شكل ظاهرى او را تشكيل مى‏دهد خداوند مى‏خواهد كه او اين شئونات ظاهرى را كنار بگذارد ولى در زن چون تراشيدن مو برايش حرام است از اين جهت از او خواسته شده كه تقصير كند و تقصير براى زن حكم حلق كردن را دارد. (1426)

7- بيتوته در منى در 2 شب و رمى جمرات در 2 روز

پس از حلق حجاج به دو جهت بايستى در منى بمانند:

1- بيتوته در منى در 2 شب يازدهم و دوازدهم‏

2- رمى جمرات ثلاثه در روز يازدهم و دوازدهم‏

1- شب يازدهم و دوازدهم حاجى بايد در منى بيتوته كند (بيتوته: گذراندن شب را در محلى گويند) كه مقدار واجب آن از غروب آفتاب است تا نيمه شب شرعى.

2- روز يازدهم و دوازدهم نيز حجاج بايد جمرات ثلاثه را رمى كنند به اين صورت كه به هر جمره در هر روز بايد هفت سنگ بزنند به اين ترتيب: اول جمره اولى، دوم جمره وسطى، سوم جمره عقبه و زمان رمى نيز از طلوع آفتاب است تا غروب آن.

3- در شب يازدهم و دوازدهم بعد از نيمه شب حجاج مى‏توانند از منى خارج و جهت انجام اعمال مكه به مسجدالحرام بروند و برگردند.

4- روز دوازدهم (پس از انجام رمى جمرات) حجاج مى‏توانند بعد از اذان ظهر به طور كلى از منى خارج گردند ليكن اگر در اين روز از منى خارج نشوند تا آفتاب غروب كند، بايستى آن شب را درمنى بيتوته كنند و فردا دو مرتبه جمرات ثلاثه را رمى نمايند (و همچنين است هر چند روزى كه تا غروب از منى خارج نگردند.)

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون بيتوته و رمى جمرات)

1- خوابيدن در منى اثر بسيار زيادى دارد (در شب يازدهم و دوازدهم) اگرچه مردم از آن غفلت مى‏كنند. و اگر شخصى در شب يازدهم و دوازدهم از منى خارج شود (البته پس از نيمه شب) بايد در مسجدالحرام يا ساير مناطق مكه باشد و به عبادت بپردازد و نمى‏تواند بخوابد، اما بهتر است كه انسان اعمال مكه را در روز انجام دهد و واجب است تا قبل از غروب (يعنى وقتى هوا تاريك مى‏گردد) جهت بيتوته در منى، به منى باز گردد تا بهره كافى را از اين سرزمين ببرد.

اعمال مكه‏

8- 9- 10- 11- 12 اعمال مكه (طواف، نماز طواف، سعى، طواف نساء، نماز طواف نساء)

پس از خروج از منى، حجاج به انجام اعمال مسجدالحرام مى‏پردازند. اين اعمال شباهت زيادى با عمره تمتع دارد و تنها طواف نساء و نماز آن را اضافه دارد، ليكن ديگر عمل تقصير ندارد. مقايسه كنيد:

طواف طواف‏

اعمال مكه نماز طواف نماز طواف‏

حج تمتع سعى صفا و مروه سعى صفا و مروه عمره تمتع‏

طواف نساء تقصير

نماز طواف نساء

تفاوت اين اعمال با عمره تمتع تنها در نيت آن است (كه به قصد حج تمتع نيت مى‏گردد) و تمام مسائلى كه در مورد عمره گفته شد (در مورد طواف و ...) در اينجا هم صدق مى‏كند ليكن در اين اعمال حجاج ديگر در احرام نيستند.

در مورد طواف نساء هم دقيقاً مانند طواف مى‏باشد و تفاوت آن تنها در نيت است و در مورد نماز طواف هم همينطور.

پس خلاصه‏اعمال مكه به شرح زير است:

اعمال مكه:

8- طواف (7 دور به دور خانه خدا)

9- نماز طواف (2 ركعت پشت مقام حضرت ابراهيم)

10- سعى بين صفا و مروه (7 مرتبه بين صفا و مروه): با اتمام سعى استعمال بوى خوش حلال مى‏گردد.

11- طواف نساء (كه هم بر مرد و هم بر زن واجب است) هفت دور به دور خانه خدا

12- نماز طواف نساء (2 ركعت پشت مقام حضرت ابراهيم) كه با اتمام نماز، همسر بر انسان حلال مى‏گردد.

با انجام طواف نساء و نماز آن حاجى اعمال حجَّى‏الاسلام خود را به پايان رسانيده است.

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون اعمال مكه)

1- بعد از انجام كليه مناسك در كنار يا مقابل حجرالاسود بايستد و تمامى اعتقادات خود را نسبت به قرآن، كعبه، پيامبر، ائمه، قيامت، راه و مسيرش، ولايت و ... به حجرالاسود عرضه بدارد و از او بخواهد كه در روز قيامت حاضر شود و بر اين اعتقادات شهادت بدهد و او هم مى‏آيد و شهادت مى‏دهد. (1424)

2- همچنين از خداوند بخواهد كه اين اعمال را مقدمه براى معرفت امام عليه‏السلام قرار بده. (1424)

3- حجرالاسود سنگى است كه فهم خاصى دارد و سعه وجودى او به حدى است كه از زمان حضرت آدم عليه‏السلام كه در اين مكان قرار گرفته تا روز قيامت، هر كس به زيارتش بيايد، تمام اين افراد را در نفس خود مى‏پذيرد و نگه مى‏دارد و مطالب آنها را گرفته و اخذ مى‏كند و در روز قيامت شهادت مى‏دهد. (1424)

مدينه منوّره‏

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون مدينه)

1- در بقيع كه مى‏رويد بدانيد همه آن پر است از قبرهاى امام‏زاده‏ها و اهل بيت و اقوام و اصحاب پيامبر صل‏الله عليه و آله مى‏باشد لذا هرگز با كفش وارد نگرديد چون قدم به قدم آن ممكن است قبر محترمى باشد (1424- 1422) مرحوم آقا تمام بقيع را با پاى برهنه مى‏رفتند. نماز زيارت ائمه بقيع را بيرون بخوانيد (1425) البته خواندن نماز زيارت در پشت ديوارهاى قبرستان، صورت خوبى ندارد و بهتر است در مسجدالنبى بخواند (1426)

2- زيارت قبر ائمه بقيع عليهم‏السلام را استقلالًا انجام ندهيد بلكه در تحت تبعيت زيارت پيغمبر، زيارت انجام شود. (1424- 1422)

3- در مدينه عظمت و اشراف رسول خدا صل الله عليه و آله جايى براى كس ديگر باقى نمى‏گذارد، لذا در مدينه توجه و نظر در همه جا به پيغمبر صل الله عليه و آله باشد و ساير جوانب و مسائل را توجه نداشته باشيد (نسبت به خلفائى كه در آنجا دفن هستند اولى و دومى و ...) (1422)

4- در مدينه ذكر: صلوات، لا اله الا الله، لا حول و لا قوه الا بالله بگوييد (1422) (1424) (1425)

5- در اطراف مسجدالنبى زياد قدم بزنيد كه محله بنى‏هاشم است چرا كه پيامبر 10 سال در اين مكان رفت و آمد داشته‏اند و بدانيد قطعاً پاى شما در جاى پاى پيغمبر صل الله عليه و آله گذاشته مى‏شود (1424- 1422) و همچنين در جاى پاى ائمه معصوم عليهم‏السلام‏

6- هم در مدينه و هم در مكه صبحها بعد از نماز صبح و اذكار خود، به جاى سوره يس، دعاى صباح را بخوانيد و اذكار هر شخص به همان كيفيت باشد. (1422)

7- قبر حضرت زهراء سلام‏الله عليها قطعاً در همان جايى است كه پيغمبر خدا دفن گرديده‏اند، منتهى مابين قبر و منبر رسول خدا (روضه) خيلى سفارش گرديده است حتماً هر روز 2 ركعت نماز در آن مكان بخوانيد كه ثواب بسيار دارد. (1424- 1422)

8- در بين راه منزل و حرم و بالعكس، انسان به چيزى نگاه نكند (به مغازه‏ها، هتلها و ...) (1424)

9- در مسجدالنبى كه مى‏رويد مسجد را منزل خود بدانيد، حرم پيغمبر، منزل واقعى ماست و ما همه فرزندان پيغمبريم و به اين نيت به مسجد برويد كه داريد به منزل خود مى‏رويد نه به نيت زيارت حضرت رسول اكرم صل الله عليه و آله (1424)

10- در مدينه و در مسجدالنبى، فقط به رسول الله فكر كنيد. (1424)

11- خود را مقيد به برنامه‏هاى كاروان نكنيد (رفت و آمدها و ...) بلكه انسان هر موقع حالش اقتضا دارد بايد براى زيارت برود. (1424)

12- بعد از زيارت رسول خدا صل الله عليه و آله حتماً به زيارت ائمه بقيع عليهم‏السلام برويد ولى زيارت آنها را در تحت ولايت رسول خدا صل الله عليه و آله بدانيد نه مستقلًا (1424)

13- در كل مدينه نماز كامل است (1425- 1424- 1422) ولى روزه نمى‏تواند بگيرد مگر آنكه قصد 10 روز داشته باشد. و يا اينكه قبلًا نذر كرده باشد (1426- 1424)

14- نماز خواندن روى فرش در مسجدالنبى اشكالى ندارد و نمازهاى واجب را هم مى‏توانيد همانجا بخوانيد. (1424)

15- براى زيارت ائمه بقيع عليهم‏السلام هيچ فرقى نمى‏كند كه وارد قبرستان بشويد يا نشويد و از نقطه نظر زيارت هيچ فرقى نمى‏كند. (1424)

16- خواندن زيارت عاشورا در مدينه وارد نشده، در مدينه و مكه و منى و مشعر و ... صبحها بين‏الطلوعين حتماً دعاى صباح را بخوانيد خواه به صورت تنهايى يا چند نفرى (1424)

17- زيارت ائمه بقيع عليهم‏السلام در مفاتيح آمده است. (1424)

18- زيارت رسول خدا و حضرت زهرا عليهماالسلام در مسجدالنبى، در مفاتيح آمده است. (1424)

20- با حجاج ديگر مهربان باشيد چون همه آنها مهمان خدا هستند، هر چند از مذاهب ديگر باشند و هميشه خود را پايين‏تر از ديگران بدانيد و حق تقدم را به ديگران بدهيد و راه را براى ديگران باز كنيد (چه در مدينه و چه در مكه در كليه اعمال) (1424)

21- در مدينه، مكانهايى براى زيارت و ... موجود است كه كاروانها افراد را يكبار به آنجا مى برند. وهمان يكبار هم كافى است ليكن به 3 مسجد زياد برويد: مسجد قبا: چند مرتبه برويد و هر بار 2 الى 3 ساعت بمانيد.

مسجدالاجابه (مباهله): حدود 10 دقيقه با حرم فاصله دارد. مسجد ردالشمس (فضيح) چند مرتبه برويد (كه البته الان تخريب شده است) و 2 ركعت نماز بخوانيد. (1425)

1- مسجد قبا:

در 6 كيلومترى جنوب مسجدالنبى واقع شده است (سر راه مدينه به مكه) هنگامى كه پيامبر از مكه به مدينه هجرت كردند چندين روز در اين مسجد ماندند و منتظر آمدن حضرت على عليه‏السلام شدند و در همان زمان بود كه دستور ساختن اين مسجد را دادند و مسجدى با ديوار سنگى در اين مكان بنا. روايتى است از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه 2 ركعت نماز در اين مسجد ثواب يك عمره دارد.

در روايتى از امام صادق عليه‏السلام كه در زيارت مشاهد و مساجد اطراف مدينه اول به مسجد قبا برويد و در آنجا نماز بسيار بخوانيد.

2- مسجدالاجابه (مباهله):

اين مسجد در شمال بقيع واقع شده و با مسجدالنبى 500 متر فاصله دارد. در اين مسجد بود كه آيه مباهله نازل شده و نيز علت آنكه اجابه مى‏گويند آن است كه پيامبر اكرم سه چيز را از خداوند در اين مسجد خواستند و خداوند 2 چيز آن را اجابت فرمود. (كتاب مشاهد و مشاعر) اين مسجد در خيابان ملك فيصل قرار دارد.

3- مسجد ردالشمس (فضيخ):

در غزوه يهود بنى‏النظير رسول خدا مدت 6 روز در اين مكان نماز خوانده‏اند و علت نام‏گذارى آن به ردالشمس آن است كه در اين مكان پيامبر اكرم صل الله عليه و آله به على عليه‏السلام تكيه كرده و خوابيده بودند و در همين حال نماز عصر حضرت على عليه‏السلام قضا گرديد وقتى پيامبر صل الله عليه و آله بيدار شدند از حضرت پيرامون نماز عصر سؤال كردند و حضرت جواب گفتند كه نخوانده‏اند. پيامبر فرمودند چون تو وصى هستى، وصى نبايد نمازش قضا شود، پيامبر صل الله عليه و آله دعا فرمودند و خورشيد براى حضرت بازگشت تا حضرت نماز خود را بخوانند. (كتاب مشاهد و مشاعر حج نوشته آخوندى)

مكه مكرّمه‏

توصيه‏ها و تذكرات (پيرامون مكه)

1- ذكر افراد در مكه «لا اله الا الله» و «لا هو الا هو» باشد. (1424)

2- سعى كنيد بيشتر اوقات خود را در مسجدالحرام بگذرانيد چه حال طواف داشته باشيد يا نداشته باشيد. (1422)

3- نگاه كردن به كعبه عبادت است (1425- 1422) و اگر حال نماز و طواف نداريد به كعبه نگاه كنيد كه خودش عبادت است و موجب آثارى است. (1424)

4- به جاى نماز، طواف كنيد بهتر است. (الطواف بالبيت صلاه) و هر چه بيشتر طواف بكنيد اثر بيشترى دارد. (1424- 1422) بهتر است همه طواف‏ها به نيت رسول‏الله باشد و مرحوم علامه طهرانى مى‏فرمودند طواف براى رسول خدا باشد و آن شخص را هم كه در ذهن داريد به او هم مى‏رسد و بيشتر هم مى‏رسد. (1426)

5- هر شب سعى كنيد به حجر حضرت اسماعيل برويد و 2 ركعت نماز بخوانيد كه خيلى مهم است مخصوصاً زير ناودان (1422)

6- دعا در حجر و زير ناودان طلا مستجاب است. (1424- 1422)

7- شبها روبروى مستجار در مسجدالحرام بنشينيد. (مستجار محلى از ديوار كعبه است كه در فاصله 5/ 1 مترى از ركن يمانى قرار دارد (درست در مقابل آن ضلعى كه درب خانه خدا قرار گرفته است) كه اين مكان به اذن خدا شكافته شد و فاطمه بنت اسد، مادر اميرالمؤمنين عليه‏السلام وارد كعبه شدند و حضرت را بدنيا آوردند) (1422)

8- تنها مكانى كه زن مى‏تواند جلوى مرد يا در كنار مرد نماز بخواند، مسجدالحرام است. (1424- 1422)

9- در مكه به مسئله توحيد فكر كنيد و اينكه آمده‏ايم هر آنچه را غير از توحيد است دور كنيم، همانطور كه ائمه و اولياء و پيامبران هم كه اينجا مى‏آمده‏اند، به توحيد فكر مى‏كرده‏اند. (1425- 1422)

10- در مكه و مسجدالحرام فقط بايد توجه به خدا داشت و شفيع قرار دادن و توسل را بايد كنار گذاشت (حتى شفيع قرار دادن رسول خدا و ائمه را) چرا كه نَفْس توحيد، خودش توسل است (1422) و همه را بايد فانى در خداوند ببيند. (1424)

11- هنگامى كه فرد خواست از مسجدالحرام بيرون بيايد بگويد السلام عليك يا رسول الله (1424)

12- يك دوره ختم قرآن در مكه فضيلت زيادى دارد مخصوصاً در مسجدالحرام (1422) و بهتر است به نيت رسول خدا قرائت شود (1424) و لازم نيست به معنى دقت شود و صرف خواندن مدنظر است. (1426)

13- مستحب است نوشيدن آب زمزم و مرحوم علامه طهرانى مى‏فرمودند هر چه مى‏توانيد از آن بخوريد چه قبل از طواف و چه بعد از طواف و به نيت رسول خدا بنوشيد (يعنى به همان نيتى كه رسول خدا صل الله عليه و اله مى‏نوشيدند)

14- در كل شهر مكه نماز كامل است (1425- 1422) ولى روزه نمى‏تواند بگيرد مگر آنكه قصد 10 روزه كرده باشد و يا از قبل نذر كرده باشد. (1426- 1424)

15- از خداوند حاجتى را بخواهيد كه اگر برآورده شود مغموم نباشيد كه چرا بهترش را نخواستم (1422)

16- از خداوند بخواهيد:

1- عبوديت و معرفتش را

2- عافيت دنيا و آخرت را (عافيت يعنى: تطبيق عمل و وجود انسان با آنچه كه مورد رضاى خداست)

3- ما را آنچنان قرار بدهد كه عبد او باشيم.

4- كه ما را عبد خود قرار بدهد به هر نحو كه صلاح مى‏داند و تحمل آنرا هم بدهد تا مراحل عبوديت را طى كنيم.

5- خواست و درخواست را از ما بگيرد. (1422)

17- تكامل روحى انسان وابسته به اين مناسك (مناسك حج) است. (1425)

18- افراد به مكانى مى روند كه خداوند اين مكان را براى پذيرائى افرادى كه آنها را براى هدف خاصى به دنيا آورده، آماده كرده است. (1425)

19- مسجد الحرام مكانى است كه انبياء بعد از به نبوت رسيدن احساس نياز به آن پيدا مى‏كرده‏اند و امام عليه‏السلام بعد از به امامت رسيدن واقعيت آنرا مى يابند. (1425)

20- امام زمان عليه‏السلام در تمامى مناسك و اعمال حج حضور دارند و تمام فيوضاتى كه به حجاج مى‏رسد به واسطه حضرت است و بدانيد موقعى كه طواف مى‏كنيد يا در ساير مناسك، يكى از افراد، امام زمان عليه‏السلام است. (1425)

21- آيات مربوط به حضرت ابراهيم عليه‏السلام (در سوره بقره و ابراهيم) را در مسجدالحرام بخوانيد و به آن دقت كنيد و تأمل نماييد، و بدانيد هر كس به مكه مى‏رود به دعوت حضرت ابراهيم عليه‏السلام پاسخ مثبت داده و اجابت كرده است. (1425)

22- انجام دوباره عمره مفرده، در كمتر از 10 روز حرام است و تا يكماه كراهت شديد دارد. اما اگر در 2 ماه واقع شود اشكالى ندارد حتى اگر فاصله آن 2 عمره، يك روز باشد مثلًا يك عمره در 29 رجب انجام دهد و يك عمره در 1 شعبان (چون در 2 ماه واقع شده اشكالى ندارد) (1426)

ملاك حساب كردن فاصله 2 عمره به روز، پايان اعمال است يعنى اگر كسى در 25 ذى‏القعده محرم شد و اعمالش را انجام داد و از احرام خارج گرديد از اين روز حساب نمى‏شود بلكه بايد از پايان اعمال حج تمتمع، روزها را حساب كند.

23- شهر مكه جاى خاصى براى بازديد و توقف ندارد و غار حراء خوب است اگر مجالى پيدا كرديد. (1422)

مسائل متفرقه‏

1- استفاده از زيراندازهايى كه به آن مقدارى حصير يا چوب دوخته شده جهت سجده، اشكالى ندارد ولى اگر به همان هم حساسيت نشان مى‏دهند، از آن استفاده نكنيد، در مسجدالنبى جاهايى هست كه بين ستونها فرش نشده و سنگ است و مى‏توانيد در آنجا نماز بخوانيد و در عين حال اگر نتوانستيد جايى را پيدا كنيد كه سنگ باشد، لازم نيست خود را به زحمت بياندازيد و مى‏توانيد روى فرش سجده كنيد، من خودم هم روى فرش سجده كرده‏ام و در مسجدالحرام هم كه همه‏اش سنگ است و مشكلى پيش نمى‏آيد. (1422)

2- خريد سوغات خوب است ولى انسان بگذارد براى روزهاى آخر (1424)

3- در كدام قانون و در كجا گفته شده كه حاجى از مكه كه برمى‏گردد بايد براى همه سوغاتى بياورد؟ براى اهل منزل بياورد آن هم به طور محدود و مشخص، ولى ديگر براى ساير افراد و ... خارج از برنامه است و حاجى را از پرداختن به واقعيت و پرداختن به آنچه كه براى آن حركت كرده باز مى‏دارد و اين فرهنگى است كه بايد عوض شود (1424)

4- طوافِ وداع كردن در مكه، اشكال ندارد ليكن همان طواف نساء، طواف وداع هم هست در هر حال طواف وداع كردن مستحب است. (1424)

5- چراغانى كردن هنگام بازگشت حجاج، اگر نشانه آمدن حاجى باشد اشكالى ندارد، لكن از روى چشم و هم‏چشمى نبايد باشد. ما نديديم مرحوم علامه طهرانى در زمان خودشان توصيه‏اى به اين عمل كرده باشند و ما هم بهتر است انجام ندهيم. (1426)

6- كسى كه مستطيع است و متمكن است كه سريعاً به حج برود بايد سريعاً برود و نبايد صبر كند تا به صورت عادى برود حتى اگر لازم باشد ميليونها تومان خرج كند بايد بكند. ليكن اين سريع رفتن به اين معنى نيست كه حق ديگران را ضايع كند و نوبت ديگران را بگيرد كه اگر كسى در اين مورد باعث ظلم و گرفتن حق ديگران شود حج او باطل و عملش حرام است، ظلم به ديگران در هر شرايطى و به هر نحوى حرام است. اين شخص بايد موجبات به حج رفتن خود را سريعاً فراهم كند و چون متمكن است هر هزينه‏اى را لازم باشد بايد بپردازد. (1426)

مسائل مربوط به خانمها:

1- خانمها در مواردى مى‏توانند نائب بگيرند:

الف) در مواردى كه اگر بخواهند صبر كنند تا از عذر زنانه بيرون بيايند، فرصت و زمان اقامت آنها در مكه مى‏گذرد و به موقع موفق به انجام اعمال نمى‏شوند كه در اين حالت بايد نائب بگيرند (1422)

ب) رمى جمرات: كه ممكن است ازدحام جمعيت به نحوى باشد كه براى بعضى تحمل آن ممكن نباشد و باعث به وجود آمدن خطرى براى آنها بشود كه بايد در اين حال نائب بگيرند. (1422)

2- زن هم مى‏تواند نائب گردد. (1422)

3- زنى كه براى انجام اعمال (طواف و نماز آن) عذر دارد و بايد چند روز صبر كند تا عذرش برطرف شود، نمى‏تواند براى اينكه زودتر از احرام خارج شود به ديگران نيابت دهد بلكه بايد صبر كند و پس از رفع عذر، خودش مباشرتاً انجام دهد. (1426)

4- عذرهايى كه براى خانمها پيش مى‏آيد 2 حالت دارد:

الف) يا اينگونه است كه وقتى براى عمره تمتع احرام مى‏بندد عذر دارد و وقتى كه وارد مكه مى‏شود اين عذر او باقى است تا زمانيكه مى‏خواهد اعمال حج تمتع را انجام دهد (زمانى كه مى‏خواهند به عرفات بروند) در اين‏

حالت چون او هنوز در احرام است، نيازى به احرام مجدد ندارد و همان احرام عمره تمتع او تبديل مى‏گردد به احرام حج تمتع و با ساير حجاج به عرفات مى‏رود و بعد از اعمال عرفات و مشعر و منى به مكه برمى‏گردد و چنانچه پاك گرديده است ابتدا اعمال حج تمتع خود را انجام مى‏دهد (اعمال مكه را) و بعد از اتمام آن اعمال، به مسجد تنعيم رفته و به نيت عمره مفرده محرم مى‏شود و به مكه آمده و اعمال عمره خود را انجام مى‏دهد و اگر هنوز پاك نشده صبر مى‏كند تا پاك شود و سپس اعمال را انجام مى‏دهد.

ب) يا اينگونه است كه در حال پاكى عمره تمتع را انجام مى‏دهد و هنگام رفتن به عرفات عذر پيدا مى‏كند كه در اين صورت در همان حالت در مكه احرام مى‏بندد و به عرفات رفته و پس از انجام اعمال عرفات و مشعر و منى به مكه آمده و اگر عذرش همچنان باقى بود تا زمانى كه كاروانها مى‏خواهند به ايران بيايند در آنجا اعمالى كه نياز به طهارت ندارد (مثل سعى صفا و مروه) را خودش انجام مى‏دهد و براى ساير اعمال كه نياز به طهارت دارد بايد نائب بگيرد. ولى اگر فرصت دارد كه صبر كند تا پاك گردد بايد صبر كند و همه اعمال مكه را خودش انجام دهد (1422)

5- خانمها هنگامى كه عذر دارند مى‏توانند وارد در محل (مسعى) كوه صفا و مروه گردند چرا كه اين قسمت جزء مسجدالحرام نيست و سعى صفا و مروه را هم مى‏توانند در حال عذر، خودشان انجام دهند. (1422)

6- آيا زن مى‏تواند قرصهايى مصرف كند كه عادت ماهانه او قطع، يا به تأخير افتد و اعمال را بدون عذر انجام دهد؟

نيازى به مصرف اين قرصها نيست، بلكه بهتر است انسان همانطور كه خداوند براى زن تقدير كرده است، همانگونه عمل كند، بنده تضمين مى‏كنم: اگر كسى اين قرصها را نخورد، به اندازه سر سوزنى از ثواب او كاسته نخواهد شد!! چرا انسان از مسير و مجراى طبيعى خود كه خداوند تقدير كرده بيرون بيايد و براى خود تقدير جديدى و تقدير من‏درآوردى ايجاد كند؟ خداوند گفته است به زن به اين شكل بيايد و اعمالش را انجام دهد و تنها عملى كه نياز به طهارت دارد طواف و نماز آن است و ساير اعمال را خودش در حال عذر مى‏تواند انجام دهد. (1426)

7- زنى كه عذر دارد، رفتن به محوطه خارج از بناء مسجدالنبى و همچنين رفتن به پشت ديوارهاى بقيع براى وى بلااشكال است. (1424)

8- زن مستحاضه مى‏تواند قرآن بخواند و همچنين وارد مسجدالحرام شده و طواف كند و همچنين وارد مسجدالنبى گردد. (1424)

9- زنى كه عذر دارد مى‏تواند وارد مسجد شجره شده و محرم گردد و از طرف ديگر خارج گردد و بايد در مسجد محرم گردد (1424) آنچه بر وى حرام است وقوف در مساجد است.

احكام شير خواران (نوزادان تا 3 سالگى)

1- آيا پوشك كردن شيرخواره‏اى كه احرام بسته است، جائز است؟

بلى‏

2- آيا لازم است هنگام طواف، پوشك شيرخوار را دائماً بازديد نمود كه آيا طهارت آن توسط شيرخوار از بين رفته است يا نه؟

لازم نيست و طهارت به قوّت خود باقى است‏

3- آيا لازم است قبل از طواف، پوشك بچّه و قسمتى از بدن او كه پوشك مى‏شود، پاك و غير نجس باشد؟

بهتر است پاك باشد

4- اگر در حين طواف شيرخواره‏مُحدث شد (حدثى از او سر زد) آيا طوافش باطل مى‏گردد؟ و آيا در هنگام طواف و نماز آن طهارت بدن شيرخوار شرط است؟

خير طواف باطل نمى‏شود و طهارت طفل شرط صحّت نماز نيست‏

5- آيا لازم است هنگام انجام اعمال، شيرخواره‏بيدار باشد؟ و اگر در حين انجام عملى، يا مقدارى از آن خوابيد (مثل طواف، سعى بين صفا و مروه و) بايد عمل او مجدّداً در حال بيدارى انجام گردد؟

لازم نيست‏

6- آيا لازم است جهت طواف، شيرخواره‏را وضو داد؟ يا وضوى نايب او كفايت مى‏كند؟

نائب بايد وضوء داشته باشد

7- داخل كردن شيرخواره‏اى كه پوشك خود را كثيف كرده، به مسجد الحرام و مسجدالنّبى جائز است؟ و آيا خارج كردن او (اگر در مسجد است) لازم است؟

اشكالى ندارد

8- آيا لباس احرام شيرخواره پسر، بايستى مانند مردان دو تكّه باشد؟ و آيا بايد كلّيه شرايط لباس احرام مردان را داشته باشد؟

خير لازم نيست‏

احكام كودكان غير بالغ (از سه ساله تا قبل از سنّ تكليف)

1- نايب كودكى كه خودش هم قصد احرام بستن و انجام اعمال را دارد، آيا مى‏تواند توأماً هم براى خودش نيّت كند و هم براى طفل (2 نيّت همزمان)؟

اشكالى ندارد

2- كودكى كه نمازش را به صورت كامل و صحيح نمى‏تواند بخواند، آيا به طور كلّى نماز طواف از او ساقط است؟ يا بايد در حدّ توان به او تلقين كرده تا بخواند و بعداً هم نايب او بخواند؟

به همان مقدار وسع كفايت مى‏كند و نيابت لازم نيست‏

3- كودكى كه هنوز بالغ و مكلّف نشده، ولى مى‏تواند نماز را به طور صحيح بخواند، آيا نمازش را خودش بخواند، يا نايبش يا هر دو؟

خودش بخواند و نياز به نايب نيست‏

4- جهت انجام اعمال آيا لازم است نيّت‏ها را به كودك يكى يكى تلقين نمود (يعنى خود او هم نيّت كند) يا نيت نايب او كفايت مى‏كند؟

اگر مميّز باشد بايد گفت و الّا خير

5- اگر خودش بتواند نيّت را به زبان بگويد (مثلًا ما بگوئيم و او تكرار كند)، كفايت مى‏كند يا بايد نايب او هم نيّت كند؟

خودش كفايت مى‏كند در صورتى كه مميّز باشد و الّا بايد نائب او هم انجام دهد

6- آيا كودكى كه مى‏تواند وضو بگيرد يا مى‏توان او را وضو داد، هنگام طواف و نماز آن (كه نياز به طهارت دارد) بايد وضو بگيرد و هنگام طواف و نماز آن به حالت وضو باقى باشد، يا وضو و طهارت نايب كفايت مى‏كند؟

چنانچه مميّز باشد بايد وضوء بگيرد و الّا خير

7- آيا هنگام طواف و نماز آن طهارت نايب كفايت مى‏كند، يا شيرخواره و كودك هم بايد طهارت داشته باشند؟

طهارت نايب كافى است‏

8- آيا تلبيه (لبيك گفتن) نايب، براى شيرخواره و كودك كفايت مى‏كند؟ يا اگر كودك قادر به تلبيه است، بايد خودش بگويد (اگر چه به واسطه تلقين باشد)؟

براى شيرخوار كفايت مى‏كند و كودك در صورت تميز بايد بگويد

9- اگر كودك هنگام طواف يا سعى، از راه رفتن خسته شد؛ آيا مى‏تواند در آغوش نايب يا شخص ديگرى به عمل خود ادامه دهد؟ يا صبر كند تا خستگى‏اش بر طرف شده و خودش راه برود؟

اشكالى در حمل كردن آن نيست‏

10- كودكان در مسجد النّبى بهتر است به چه اعمالى اشتغال داشته باشند؟

كار خاصّى نيست اگر مى‏تواند قرآن بخوانند